Nếu đã từng ghé thăm hoặc xem hình ảnh về các thành phố tuyệt đẹp của Bồ Đào Nha, chắc hẳn bạn sẽ nhìn thấy những viên gạch có họa tiết tinh xảo tô điểm cho mặt tiền của các tòa nhà. Những điểm tô điểm rực rỡ và quyến rũ này được gọi là azulejos, là một trong những nét độc đáo nhất của kiến trúc và thiết kế đô thị Bồ Đào Nha.
Ảnh: Tupungato / Shutterstock
Lấy cảm hứng từ ngoại thất và nội thất nhiều tòa nhà, chúng đóng vai trò như một phần bổ sung chức năng và làm đẹp cho cảnh quan của mỗi thành phố.
Mặc dù azulejos không bắt nguồn từ Bồ Đào Nha, nhưng chính tại nơi đây, nó đã thực sự nở rộ và vẫn còn tồn tại cho đến ngày nay. Xuất phát điểm với chức năng trang trí thuần túy, gạch lát đã phát triển thành một bộ môn nghệ thuật. Và qua nhiều thế kỷ, azulejos đã trở thành một trong những khía cạnh mang tính biểu tượng của lịch sử, kiến trúc và văn hóa của đất nước.
Ảnh: Andrei Nekrassov / Shutterstock
Nguồn gốc của Azulejos ở Châu Âu
Mặc dù loại gạch tráng men đầu tiên được biết đến có nguồn gốc từ các vùng Ai Cập và Lưỡng Hà từ thế kỷ 27 trước Công nguyên, nhưng phải đến thế kỷ 13 sau Công nguyên, kỹ thuật này mới được người Moor (nhóm dân cư trong lịch sử bao gồm người Berber, người châu Phi da đen, người Ả Rập có nguồn gốc Bắc Phi đã chinh phục và xâm chiếm bán đảo Iberia trong gần 800 năm) từ Trung Đông đưa vào bán đảo Iberia. Ban đầu, họ chỉ sao chép các bức tranh khảm của Byzantine và La Mã, và chính vì lý do đó mà gạch lát được gọi là azulejos – một từ có nguồn gốc từ tiếng Ả Rập “zellige,” có nghĩa là đá mài nhẵn. Một số sản xuất ngói sớm nhất ở châu Âu bắt đầu ở Seville, Tây Ban Nha – nơi những viên ngói được tráng men và cắt thành nhiều mảnh nhỏ hơn sau đó lắp ráp lại để tạo thành các hoa văn hình học.
Vua Bồ Đào Nha Manuel I đã vô cùng ấn tượng với kỹ thuật này sau một chuyến thăm Seville vào năm 1503, vì vậy ông đã mang kỹ thuật này về quê hương của mình. Azulejos được sử dụng rộng rãi trong Cung điện Quốc gia Sintra – ngay bên ngoài thủ đô Lisbon của Bồ Đào Nha – và từ đó, tình yêu của người Bồ Đào Nha với azulejos bắt đầu nảy nở. Họ thậm chí đã áp dụng truyền thống của người Moor về sự nỗi sợ không gian trống và bắt đầu bao phủ các bức tường hoàn toàn bằng gạch tráng men.
Việc sử dụng gạch azulejos của người Bồ Đào Nha đã phát triển đáng kể trong rất nhiều năm, và mỗi vùng lại phát triển cách lắp kính và sử dụng gạch độc đáo và đặc trưng của riêng mình. Mặc dù tại châu Âu, azulejos chỉ được coi là một bộ môn thủ công mỹ nghệ, nhưng ở Bồ Đào Nha, nó đã phát triển thành một loại hình nghệ thuật theo đúng nghĩa của nó.
Nội thất của Cung điện Quốc gia Sintra
(Ảnh: Sopotnicki / Shutterstock)
Sự phát triển của gạch Bồ Đào Nha
Trong suốt khoảng thời gian từ đầu đến giữa thế kỷ 16, người Bồ Đào Nha chủ yếu dựa vào nhập khẩu gạch lát nước ngoài từ thành phố Seville (Tây Ban Nha) ở phía Nam, và quy mô nhỏ hơn từ thành phố Antwerp (Bỉ) ở phía bắc. Chính trong thời gian này, những người thợ gốm từ Ý đã thành lập các xưởng ở Seville, và họ mang theo kỹ thuật maiolica — một dạng gốm tráng men thiếc cho phép họ thể hiện các chủ đề và chủ đề đa dạng và tượng hình hơn trên các gạch lát — và cả ảnh hưởng của phong cách Phục hưng và Mannerist của Ý.
Sự phát triển trong kỹ thuật này đã tạo ra một sự thay đổi từ các mẫu thiết kế đơn thuần lặp đi lặp lại và nâng nó lên thành một hình thức sáng tạo nghệ thuật, nơi viên gạch được trang trí như thể nó là bản vẽ. Do đó, người nghệ nhân bắt đầu miêu tả những bức chân dung mang tính ngụ ngôn và thần thoại về cuộc đời của các vị thánh và cảnh trong Kinh thánh cũng như cảnh săn bắn trên các viên gạch lát. Giờ đây, thay vì thực hiện những mẫu gạch lặp đi lặp lại, họ đã thực hiện những bức tranh với quy mô lớn và ký tên lên từng tác phẩm.
Bức tường Cloister của Nhà thờ Porto
(Ảnh: Vladimir Korostyshevskiy / Shutterstock)
Vào cuối thế kỷ 16, azulejos bắt đầu được sử dụng để trang trí các không gian trống lớn, chẳng hạn như trong nhà thờ và tu viện, hoặc trang trí cho mặt trước của bàn thờ. Nó bắt đầu với gạch chéo trơn, sau đó được thay thế bằng gạch đa sắc ngang – thường hiển thị các hoa văn và họa tiết đan xen của hoa và vòng hoa – vào thế kỷ 17. Những tấm gạch này thường là viền cho các bức tranh nhỏ bằng vàng mã khắc họa cuộc đời của Chúa Kitô hoặc các vị thánh. Vì vậy nó được gọi là “azulejo de tapete” hoặc bố cục thảm vì được lấy cảm hứng từ màu sắc và hoa văn phong phú từ các loại vải và thảm nhập khẩu từ phương Đông.
Vào cuối thế kỷ 17, người Hà Lan bắt đầu sản xuất gạch lát màu xanh và trắng đơn sắc, bắt chước phong cách được nhiều người yêu thích của đồ sứ Trung Quốc. Sự đa dạng của azulejos này trở nên cực kỳ phổ biến trong giới quý tộc Bồ Đào Nha, và họ bắt đầu gửi chúng với số lượng lớn để trang trí cung điện và nhà thờ. Các họa sĩ gạch lát Bồ Đào Nha cũng bắt đầu sao chép kỹ thuật này, và sau khi Vua Peter II ngừng mọi hoạt động nhập khẩu azulejos từ năm 1687 đến năm 1698, họ sớm chỉ sử dụng gạch do các nghệ sĩ Bồ Đào Nha sản xuất, thiết kế và vẽ. Phong cách xanh và trắng đã trở thành xu hướng thống trị nhất và điều này thể hiện khá rõ ràng khi nó có mặt trên khắp cả nước ngày nay.
Tác phẩm Azulejo trong Vườn của Cung điện Fronteira ở Lisbon
(Ảnh: WorldPhotosadanijs / Shutterstock)
Ở Bồ Đào Nha, cuối thế kỷ 17 và đầu thế kỷ 18 được gọi là “Ciclo dos Mestros” hay còn được gọi là Thời đại hoàng kim của Azulejo. Trong thời gian đó, họ bắt đầu sản xuất gạch hàng loạt, phần lớn là do nhu cầu trong nước cũng như từ Brazil (khi đó thuộc địa của Bồ Đào Nha) tăng lên. Các phong cách và họa tiết được sử dụng trong tranh gạch tiếp tục thay đổi khi chúng bị ảnh hưởng bởi phong cách Baroque trang trí công phu và tinh tế hơn.
Sau sự tàn phá của trận động đất lớn năm 1755 và việc tái thiết Lisbon sau đó, việc sử dụng azulejos bắt đầu có vai trò chức năng hơn, điều này thúc đẩy sự quay trở lại với các thiết kế và họa tiết đơn giản hơn. Điều này được gọi là phong cách Pombaline — theo tên của Hầu tước Pombal, người được trọng trách khắc phục các tổn thất.
Trong thế kỷ 19 và 20, azulejos tiếp tục phát triển dưới ảnh hưởng của các trào lưu nghệ thuật thịnh hành thời bấy giờ. Vào thế kỷ 19, đã có sự chuyển đổi sang phong cách Tân cổ điển nhẹ nhàng hơn, đi kèm với các phương pháp công nghiệp hóa trong việc sản xuất các thiết kế cách điệu đơn giản. Sự phát triển của phong cách Art Nouveau và Art Deco vào thế kỷ 20 bắt đầu ảnh hưởng đến nghệ thuật azulejos của Bồ Đào Nha.
Trong suốt thế kỷ 20, tác phẩm của một số nghệ sĩ đã hồi sinh và thổi một làn gió mới vào nghệ thuật azulejo truyền thống. Ứng dụng của azulejo thậm chí còn được mở rộng từ việc chỉ tô điểm mặt tiền của các tòa nhà đến các bức tường của Tàu điện ngầm Lisbon. Một số nghệ sĩ đương đại trong suốt những thập niên 70 và 80 đã được giao nhiệm vụ trang trí các ga tàu điện ngầm trên khắp thành phố với các bức azulejo độc đáo.
Bức tranh tường Azulejo của Erró ở ga tàu điện ngầm Oriente, Lisbon
(Ảnh: Marina J / Shutterstock)
Azulejos trong cảnh quan văn hóa đương đại của Bồ Đào Nha
Ngày nay, nghệ thuật azulejo vẫn còn tồn tại và phát triển ở Bồ Đào Nha. Có một số nhà máy nguyên bản từ thế kỷ 17 và 18 vẫn còn hoạt động cho đến ngày nay, họ sản xuất các sản phẩm mang phong cách truyền thống cũng như sáng tạo nhiều mẫu mã mới. Và các nghệ sĩ tiếp tục thể hiện mình dưới nhiều hình thức khác nhau bằng phương tiện vô cùng linh hoạt này.
Năm 1965, Museo Nacional do Azulejo (Bảo tàng Quốc gia về Azulejo) đã được thành lập để bảo tồn và phát triển và di sản nghệ thuật quan trọng này. Và vì sự nổi tiếng và khả năng dễ bị đánh cắp và phá hoại cũng như sự bỏ bê của chúng, azulejos của đất nước tuân theo một số luật bảo vệ do chính phủ quốc gia ban hành. Bên cạnh đó cũng có nhiều nhóm bảo vệ và bảo tồn được thành lập nhằm duy trì di sản văn hóa của Bồ Đào Nha.
Nếu bạn có cơ hội đến thăm Bồ Đào Nha, hãy dành thời gian để thực sự nhìn vào xung quanh bạn và hấp thụ tấm thảm lịch sử luôn thay đổi – được rèn bằng gạch sơn – bao quanh bạn. Thậm chí có thể tham gia một hội thảo để tự học một số kỹ thuật truyền thống và mang sản phẩm hoàn chỉnh về nhà làm kỷ niệm. Loại hình nghệ thuật có tuổi đời hàng thế kỷ thực sự là một phương thức biểu đạt nghệ thuật đáng kinh ngạc đã trở nên xác định tinh thần của đất nước. Đó chắc chắn là thứ bạn phải xem!
Ảnh: karnavalfoto / Shutterstock
Theo dõi video này để hiểu thêm về quá trình tạo một tác phẩm azulejos:
